‘De ene granaat is voor de Amerikaanse monsters die jullie familie willen vermoorden. En als jullie zoveel mogelijk Amerikanen hebben gedood, dan gebruik je de andere granaat om jezelf te doden.’ De toon is gezet in De laatste granaat van de Amerikaanse schrijver Alan Gratz. De bijna veertienjarige Hideki van Okiwana krijgt deze les mee in het eerste hoofdstuk, als hij zich aansluit bij het korps ‘Bloed en IJzer’. Die les vormt de opmaat voor een jeugdroman met veel oorlogsgeweld en gruwelijkheden die gelukkig meerdere lagen bevat.
Het eerste deel van het boek wordt afwisselend verteld vanuit het standpunt van Hideki Kaneshiro en zijn antagonist Ray Majors uit de Verenigde Staten. Voor beide tieners speelt de thuissituatie of achtergrond een rol bij het feit dat ze soldaat zijn geworden. Ray vlucht min of meer voor zijn vader, die getraumatiseerd uit de Eerste Wereldoorlog is gekomen, Hideki wil ‘de lafheid van zijn voorvader bestrijden met zijn eigen dapperheid.’ De Amerikaanse troepen landden op 1 april 1945 op Okiwana en vochten zich een weg naar Japan. Okiwana is een klein eiland dat zo’n tweeduizend kilometer ten zuiden van het Japanse moedereiland ligt en dat tot dan toe een behoorlijke autonomie had. De oorspronkelijke bewoners van het eiland werden nu door de Japanners op hun eigen eiland ingezet om de vijand op te houden.
De jongens worden pijnlijk snel volwassen. Ray maakt een eerste slachtoffer en ziet wat al het geweld met soldaten doet. De afwezige, starende blik, eelt op de ziel. Hij gaat zijn vader beter begrijpen en komt tot het inzicht dat hij hier niet aan gewend wil raken. Bij Hideki brandt de eerste granaat in de hand, er zijn meerdere gelegenheden waarop hij hem kan gooien, maar hij twijfelt en talmt.
Mabui
Een belangrijk thema in het verhaal is ‘mabui’. In de cultuur van de bewoners van Okiwana staat mabui voor iemands unieke persoonlijke eigenschap. Mabui is onsterfelijk en kan zich na overlijden vastklampen aan een levend persoon. Zo heeft de geest van zijn schijnbaar laffe voorvader Shigetomo zich aan Hideki gehecht en hem tot een bangerik gemaakt. Dit is een interessant aspect van het boek dat voor westerse lezers aanhaakt bij de nieuwste wetenschappelijke inzichten over epigenetica en intergenerationele overerving. Hideki worstelt met zijn mabui en angst, maar leert uiteindelijk dat angst geen zwakte is. De mabui speelt ook in meerdere opzichten een rol nadat Hideki zelf een slachtoffer heeft gemaakt, onder andere als iemand die steeds over zijn schouder meekijkt. In spirituele kringen is dit verschijnsel bekend als een ‘koud briesje’ dat de dood verbeeldt, bijgelovigen kunnen er ook de duivel in herkennen die immers soms achter de linkerschouder aanwezig is.
Foto’s
Het fotomotief in de roman sluit naadloos bij het mabuithema aan. Het oude schoolhoofd van Hideki’s school heeft bij zijn vlucht voor het oorlogsgeweld alle foto’s van keizer Hirohito verzameld en meegenomen om de geest van de keizer te beschermen. Hideki beschouwt een tafereel regelmatig door met zijn vingers een rechthoekje te maken, als een soort kadertje om wat hij ziet. Hij heeft geleerd zich af te vragen welk verhaal verteld wordt: wat is er gebeurd vóór dit moment en wat gaat er hierna gebeuren? Dit is een mooie metafoor voor hoe de jongens afstand nemen van de waanzin waar ze in terecht zijn gekomen. Ray bewaart fotootjes die slachtoffers op het slagveld bij zich dragen en die hij bij hen vindt. Hij wil de mannen en hun gezinnen levend houden. Het zijn geen soldaten, maar broers, vaders en zonen. Op de foto’s uit betere tijden staan ze samen met de mensen van wie ze houden. ‘Ik eer de mannen die ze waren voor ze naar Okinawa kwamen. Voordat ze monsters werden.’
Geen ‘goed’ of ‘fout’
Vanaf deel twee lezen we het verhaal alleen nog vanuit Hideki. Hij heeft zijn eerste granaat dan net gebruikt; de kamikazegranaat ondanks de instructie nog niet. Hij heeft geleerd dat het niet uitmaakt of je bang bent, maar dat het er om gaat wat je dóét. Ongemerkt is hij behoorlijk dapperder geworden en neemt hij vele verstandige en levensreddende beslissingen. Er blijven links en rechts veel slachtoffers vallen, maar belangrijker is het inzicht, door Ray al eerder verworven, dat ‘goed’ en ‘fout’ geen absolute begrippen zijn. Ray realiseert zich: ‘We moeten stoppen met granaten tegen burgers gebruiken.’ Ook Hideki ziet in dat deze oorlog met de inzet van onschuldige jongens als hijzelf en Ray niet hun strijd is.
Uitgeverij Kluitman heeft met deze oorlogsroman voor de jeugd en Young Adults weer een steentje bijgedragen aan de leesbevordering. De laatste granaat is een boek dat bepaalde jongeren door de actiespanning zeker aan zal spreken. Het is toegankelijk geschreven en bevat door de karakterontwikkeling van de hoofdpersonen en door de achtergronden over cultuur en omstandigheden op het kleine eiland Okinawa ook de nodige diepgang.
