‘Toen Bruegel volwassen was, wilde hij trouwen. Maar het meisje met wie hij omging, loog vaak. Hij hoopte dat ze het liegen zou afleren en bedacht er iets op. Hij liet haar een lange stok zien. Hij zei: “Elke keer als ik je betrap op een leugen, kerf ik een streepje in deze stok. Als die vol is, zie ik definitief van een huwelijk af”’. Het is duidelijk: we hebben het hier over een kerfstok. Een voorbeeld ervan is te zien op een prent van een onbekende maker uit eind 16e eeuw, getiteld Het scheren van de zot.
Ted van Lieshout heeft een nieuw boek toegevoegd aan zijn groeiende serie over kunst: Rozen voor de zwijnen. Het boek is gewijd aan de spreekwoorden die Pieter Bruegel de Oude verbeeldde op zijn schilderij De verkeerde wereld uit 1559. Het is een titel die je moet lezen als ‘De omgekeerde wereld’, legt Van Lieshout uit. Dat dat zo is blijkt uit de wereldbol (er staan er meer op het paneel) die links op zijn kop is afgebeeld. De kerfstok staat er dan weer niet op. Die anekdote haalde Van Lieshout uit het leven van de schilder zelf.
Hoeveel spreekwoorden precies op het schilderij staan valt niet te zeggen. Van Lieshout graasde in archieven en prentencollecties uit de tijd van Bruegel en spoorde er zo 111 op. Met wat slagen om de arm. Soms berust de beschrijving op een vermoeden dat een bepaald gebruik bedoeld is, en in een aantal gevallen staan er details op het paneel die vrijwel zeker slaan op wat in Bruegels tijd als wijsheid werd gedebiteerd maar waarvan we simpelweg de verwijzing niet meer kennen. Dat geldt bijvoorbeeld voor een trechter die omgekeerd is geschilderd op een wijnvat. Bruegel moet er iets mee hebben willen uitbeelden want anders zou het als een tang op een varken slaan (om maar eens een spreekwoord te gebruiken dat Bruegel ook afbeeldde).
Mand
Ted van Lieshout kiest, net als hij in Wat is kunst? deed een gesprekspartner om zijn verhaal te vertellen. Was het in dat andere boek een meisje dat hij dropte op een verlaten eiland, hier is het een kind dat aan de hand van de schrijver als het ware kriskras door het schilderij loopt. De weetgierige jonge metgezel merkt dingen op of ziet ze juist over het hoofd en stelt gids Van Lieshout vragen: ‘Wat doet die doek om zijn hoofd?’, ‘Dat is toch geen haan?’ en ‘Zijn er meer spreekwoorden met mand erin?’ En een enkele keren verzinnen zowel het kind als de schrijver een spreekwoord om een lacune te vullen, zoals het kind bij een soldaat die geknield voor een vuur zit zegt: ‘Soldaten op hun knieën houden veel van braderieën’. De reactie van Van Lieshout: ‘Mooi! Jammer dat het geen spreekwoord is’.
Want wat is dat, een spreekwoord? Ted van Lieshout legt het haarfijn uit vóór de wandeling langs en door Bruegels paneel begint. Een ‘spreekwoord’ is een zin die niet verandert en nooit een vraag is. Bijna altijd is het bedoeld als een levenswijsheid (‘Na regen komt zonneschijn’). Een ‘gezegde’ lijkt er wel op, maar daar staat dan weer nooit een werkwoord in en het bevat geen levenswijsheid (‘Met hart en ziel’). En een ‘zegswijze’ bevat wel een werkwoord maar is dan weer geen levenswijsheid maar een figuurlijke beschrijving van een situatie (‘De hond in de pot vinden’). Op het schilderij komen ze alle drie voor en gids Van Lieshout gebruikt ze soms door elkaar, bijvoorbeeld als hij op pagina 89 ‘de hond in de pot vinden’ toch een spreekwoord noemt. Maar kritiek daarop hebben is dan weer spijkers op laag water zoeken (niet te vinden op De verkeerde wereld).
Loket A
Mede omdat niet alles verklaard kan worden en er soms gegokt moet worden wat er bedoeld is, is ook niet met zekerheid te zeggen hoeveel spreekwoorden er op het paneel staan. Vandaar de ondertitel De minstens 100 spreekwoorden van Bruegel. De onduidelijkheid over het aantal wordt nog vergroot als Van Lieshout er een naschildering door Bruegels (zonder h) zoon Pieter Brueghel (met h – een slordigheidje dat in hun tijd vaker voorkwam) de Jongere bijhaalt. Die zoon liet enerzijds spreekwoorden van zijn vader weg, maar zette er op zijn beurt weer nieuwe bij.
Ted van Lieshout is een onderhoudende en speelse leidsman. Hij noemt voortdurend hedendaagse situaties die voor een kind herkenbaar zijn om de betekenis van een spreekwoord te illustreren. Bij ‘van het kastje naar de muur gestuurd worden’ bijvoorbeeld: ‘Volwassenen die iets moeten regelen maken het vaak mee. Dan gaan ze naar loket A en daar zeggen ze: “U moet niet bij ons wezen, maar bij loket B”. Dan gaan ze in de rij staan bij loket B en als ze aan de beurt zijn, krijgen ze te horen: “U moet bij loket A zijn”’. Het staat er zo sprekend dat je vermoedt dat Van Lieshout even zijn gram moet halen.
Veel van de spreekwoorden zijn vandaag de dag verloren gegaan. Of ze hebben een andere formulering gekregen. Ook dat legt Van Lieshout heel duidelijk uit. ‘Rozen voor de zwijnen’ zeggen wij niet meer. Het zijn bij ons parels geworden. Sterker nog: zo had de formulering ook moeten zijn. Dat de tijdgenoten van Bruegel rozen aan varkens verspilden had te maken met een verkeerde vertaling van de wijsheid van Jezus in het Nieuwe Testament dat je geen kostbaarheden aan zwijnen moet geven want die vertrappen ze toch maar. Jezus gebruikte in de Griekse tekst van de Bijbel het woord margaritári (parels) en daar werden in Bruegels tijd naar het Franse marguerites eerst margrieten van gemaakt en vervolgens rozen omdat die nóg mooier zijn dan margrieten.
Rozen voor de zwijnen is een schitterend boek dat zich echter minder dan Van Lieshouts Kleuren en Wat is kunst? leent om in één ruk uit te lezen. Dat hoeft ook niet. Zoals je door een museum kunt dwalen zonder een vaste lijn aan te houden en nog eens kunt teruggaan naar een werk dat je een tweede keer wilt bekijken, zo kun je ook van links naar rechts en omgekeerd door De omgekeerde wereld lopen. Dan ontdek je onder andere dat Van Lieshout je dezelfde gehelmde man met het mes tussen zijn tanden drie keer laat zien (op de pagina’s 15, 56 en 62) omdat er nog iets méér over het tafereel te vertellen valt.
En oja: die kerfstok waarop Bruegel de leugens van het meisje kraste was zo snel vol dat hij maar met een ander trouwde.
