‘Veranderen de mensen de tijden of veranderen de tijden de mensen?’ Het is een vraag die één van de hoofdpersonages van De bleke baron van Anna Vercammen stelt. Deze Felka richt zich tot het andere hoofdpersonage, Felix, met wie ze muziekoptredens verzorgt. Of is het hoofdpersonage van dit boek eerder de titelfiguur? Deze bleke baron zelf zal vinden van wel. Hij heerst over de onderwaterstaat en heeft zijn eigen persoonlijke mythologie (met eenhoorns en kabouters) ontwikkeld. Hij is het type autoritaire heerser dat we tegenwoordig zo goed kennen, ook in Europa of vlak daarbuiten (Orbán, Poetin, Erdoğan).
De vraag van Felka, die naar de onderwaterstaat is gevlucht uit een ander onderdrukkend land, is een vraag die historici graag stellen. Worden mensen gevormd of zelfs misvormd door de aard van de historische periode waarin de locatie verkeert, waar ze zich bevinden? Of kan men zelf invloed uitoefenen, ook op het politieke systeem waarmee men te maken heeft?
Dat tweede zou wijzen op een wat naïeve, positieve boodschap over empowerment en zelfbeschikking. In de tekst van Vercammen is er eerder sprake van dat de mens uiteindelijk de speelbal is van irrationele machtsuitoefening, propaganda en manipulatie. Wie zich daar niet bij neerlegt, kan vluchten of kiezen voor wat onder het nazisme ‘innere Emigration’ heette: je terugtrekken op de plek waar de macht nog niet kan komen: je innerlijk.
Het is een serieus thema dat Vercammen de jonge lezers aanreikt. De tekst is een bewerking die de Vlaamse schrijfster (en actrice) maakte voor het theaterhuis voor jong publiek, de Kopergietery in Gent. Het boek bevat ook liedteksten van de hand van Vercammen, die ze zelf ten gehore brengt in Gent met haar duogroep, genaamd ‘de Anale fase.’
Kunst als linkse hobby?
Het boek gaat ook over het belang van kunst. Kunstenaars zijn in het jargon van de bleke baron ‘overbodigen’. Zij worden vervolgd, omdat de machthebber bang voor hen is, het moeilijk vindt hen te controleren. Het idee voor de theatertekst stamt mogelijk uit de coronatijd toen men een onderscheid maakte tussen essentiële en niet-essentiële beroepen. Kunstenaars, schrijvers en muzikanten vielen onder de laatste categorie: men kon het als het erop aan kwam wel zonder hen stellen. Kunst als linkse hobby, die uiteindelijk niets constructiefs bijdraagt aan de maatschappij dus.
Vercammen komt in het geweer tegen een dergelijke voorstelling van zaken, niet per se subtiel, maar wel effectief. Het verhaal loopt misschien niet goed af, maar de winst is dat jonge lezers worden uitgenodigd om kritisch na te denken over zaken als discriminatie (de niet uit de onderwaterstaat afkomstige kunstenares Felka is door haar gebrek aan wortels in dubbele zin overbodig volgens het bewind) en ook over hersenloos nationalisme en manipulatie door machthebbers. Bovenal toont Vercammen dat cultuur niet slechts de kers op de taart is, maar een essentieel onderdeel van je verhouden tot je omgeving. Waar zaken als vriendschap, liefde en verbroedering in veel mensenlevens op den duur uit het zicht kunnen raken, vluchtig zijn, is kunst soms wel van blijvende betekenis in je persoonlijk leven. Deze kunst biedt dan schoonheid en troost, om te verwijzen naar de betreurde Wim Kayzer.
Het boek van Vercammen demonstreert in zijn uitvoering wat het betoogt. Het gaat om een Gesamtkunstwerk: met, naast het proza en liedteksten, mooie illustraties van Chiara Lammens.
